Andrzej Frycz-Modrzewski – O poprawie Rzeczypospolitej

W utworze O poprawie Rzeczypospolitej Andrzej Frycz Modrzewski zawarł swoje poglądy na państwo. Utwór ukazał się w 1551 r. bez dwóch ostatnich ksiąg, w całości dzieło ukazało się w 1554 r. w Bazylei. Dzieło składa się z pięciu ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O kościele, O szkole. Zyskało sobie od razu popularność w całej Europie, przetłumaczono go na język niemiecki, francuski i hiszpański.

Księga I O Obyczajach. W tej księdze Modrzewski przedstawia definicję państwa, które jest dobrowolną organizacją społeczeństwa powołana do zapewnienia jego członkom szczęśliwego i spokojnego życia i odpowiednich warunków rozwoju. Zastanawia się, jakie cechy charakteru powinien mieć doskonały obywatel Rzeczypospolitej oraz jak powinni postępować urzędnicy państwowi względem każdego obywatela. Ubolewa, że w Polsce dla różnych ludzi jest zróżnicowane prawo.

Modrzewski uważał, że zawsze należy kierować się uczciwością i rozumem, odróżniać dobro od zła. W obyczajach upatrywał właśnie źródła złych, jak i dobrych wpływów w funkcjonowanie państwa.

Przekonywał, że dobro ojczyzny zależy od osobistych postaw obywateli, dlatego przede wszystkim należy młodzież tak wychowywać i kształcić, by nauczało się kochać cnotę, a nienawidzić występek.

Publista w tej księdze określił również istotę i cele państwa, na czele którego powinien stać król elekcyjny, wybierany nie tylko przez szlachtę, ale i przez chłopów. Królowi pomagać w rządzeniu mieliby urzędnicy, pozbawieni przywileju dożywotniego sprawowania urzędu.

Księga II O prawach. Modrzewski opowiada się za równością obywateli wobec prawa. Jawną niesprawiedliwością były dla niego wyroki sądów patrymonialnych i prawo o karze za mężobójstwo, inaczej bowiem karze się w Polsce za takie samo przewinienie chłopów i mieszczan, inaczej uprzywilejowaną szlachtę i arystokrację. Jest to według Frycza, poważne nadużycie osłabiające państwo. Chcąc stworzyć mądrą społeczność, prawo musi być dla wszystkich takie samo. Wszelkie prawa miałaby opracowywać specjalna komisja, składająca się z przedstawicieli wszystkich stanów. Tak więc w odpowiednim systemie praw widzi Modrzewski zabezpieczenie doli niższych warstw społecznych.

Księga III O wojnie. W księdze tej porusza problem istnienia wojen w ogóle. Według Modrzewskiego każda wojna jest okrutnym złem i powinno się jej unikać. Niesie ona ludziom cierpienie, śmierć, a szczególnie najwięcej tracą poddani. Autor wskazuje na istnieje wojen sprawiedliwych (obronnych) i niesprawiedliwych (zaczepnych). Należy wzmocnić granicę kraju, rzetelnie opłacać karne wojsko, państwo musi być przygotowane do obrony zagrożonej niepodległości.

Księga IV O kościele. To najbardziej kontrowersyjna księga. Spotkała się z ostrym atakiem ze strony kleru, ponieważ autor domaga się zmian i reform wewnątrz Kościoła, jak i uregulowania wzajemnego stosunku kościoła i państwa, a także uniezależniania go od papieża, który reprezentuje obce Polsce interesy.

Księga V O szkole. W księdze tej Frycz krytykuje przestarzałe metody wychowawcze, postuluje zmiany programów nauczania i udostępnianie nauki młodzieży miejskiej wszystkich stanów. Uważa, że należy szerzyć i propagować oświatę, zakładać nowe szkoły i poprawić sytuację finansową nauczycieli, odpowiednio ich wynagradzać. Celem nauczania ma być przygotowanie ucznia do jak najlepszego pełnienia obywatelskich obowiązków.

Liczne postulaty Andrzeja Frycza Modrzewskiego, zawarte w dziele O poprawie Rzeczypospolitej są bardzo nowatorskie, dlatego zostały wprowadzone dopiero w kolejnych epokach. Postulat podporządkowania szkolnictwa instytucji państwowej został zrealizowany w Oświeceniu, poprzez powołanie Komisji Edukacji Narodowej.