Oświecenie w Polsce – charakterystyka

Chronologia polskiego oświecenia: 

Faza wczesna 1730-1764- koniec Sasów, okres przedstanisławowski.
Faza dojrzała 1764-1795- lata panowania Poniatowskiego.
Faza schyłkowa 1795-1822- rok1822 to data wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza.

Mecenat króla Stanisława Poniatowskiego i Czartoryskich.

Król Stanisław August odegrał ogromną rolę w dźwiganiu kraju z upadku. Był wprawdzie słabym politykiem, lecz jako mecenas kultury przyczynił się do jej rozwoju. Wokół niego skupiało się wielu znakomitych literatów i malarzy, których zapraszał na słynne obiady czwartkowe, wspomagał materialnie.

Dzięki niemu rozwijało się malarstwo. Marcelo Bacciarelli sprowadzony z Włoch służył Stanisławowi Augustowi jako nadworny malarz i portrecista króla i przez ponad 50 lat starał się o utworzenie Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Z kolei Bernardo Canaletto pozostawił po sobie znakomite obrazy XVIII- wiecznej Warszawy. Także z inicjatywy króla założono w 1766 roku Szkołę Rycerską, której komendantem był Adam Czartoryski. Była to szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, która przygotowywała do służby wojskowej.

Colegium Nobilium

Duże zasługi w walce o uzdrowienie oświaty położył Stanisław Konarski. Zreformował szkoły pijarskie, w których naczelnym celem stało się właściwe wychowanie obywatelskie. Swój program Konarski realizował w założonym w roku 1740 Colegium Nobilium, szkole przeznaczonej dla synów zamożnej szlachty. Dobrał właściwą kadrę nauczycielską, językiem wykładowym zamiast łaciny stał się język polski, wprowadzono naukę języków obcych, rozszerzono program o dodatkowe przedmioty m.in. historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe. Położono nacisk na rozumowy sposób przyswajania wiedzy.

Czasopiśmiennictwo

Ogromne znaczenie w rozwoju kultury polskiej miało założenie czasopism: Monitora, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne oraz otwarcie  pierwszego w Polsce teatru publicznego. Monitor ukazywał się w Warszawie w latach 1765-1785, wzorowany był na angielskim czasopiśmie Spektator. Pismo rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową. Redagowane było przez Franciszka Bohomolca, Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Czartoryskiego oraz króla Augusta Poniatowskiego. Monitor propagował nowy typ obywatela oświeconego, popierał reformy oraz podniesienie poziomu edukacji.
Zabawy Przyjemne i Pożyteczne były czasopismem o charakterze typowo literackim. Przyczyniły się do rozwoju zamiłowania do książki i szerzenia znajomości twórczej najwybitniejszych pisarzy. Drukowali w nim swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki, Węgierski.

Rola teatru w propagowaniu reform 

W 1765 r. powstał w Warszawie dzięki zabiegom króla pierwszy teatr publiczny. Swoją działalność rozpoczął 19 listopada 1765 r. od wystawienia komedii Natręci Józefa Bielawskiego. Głównym dostarczycielem repertuaru stał się Franciszek Bohomolec.  Dyrektorem w 1783- został Wojciech Bogusławski, zasłynął jako autor Krakowiaków i Górali. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców. Służąc oświeceniowej zasadzie , by uczyć bawiąc wykorzystuje na scenie te komedie, które ośmieszają wady szlacheckie, uczą zarazem krytycznego myślenia i dostrzegania wad ustroju. 

Rozwój szkolnictwa- Komisja Edukacji Narodowej. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.

– Komisja Edukacji Narodowej została powołana w 1773 r. na wniosek króla. Była to pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa. Jej zadaniem było zreformowanie wszystkich poziomów szkół – parafialnych, wydziałowych oraz uniwersytetów. Po raz pierwszy prawo do nauki miały dziewczęta, w szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastapiono ją językiem polskim. Zamiast pamięciowej metody nauczania wprowadzono metodę rozumową Naczelne hasło K.E.N. brzmiało: Stworzyć naród przez wychowanie publiczne. 
– Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych zostało założone w 1775 r. Jego zadaniem było opracowanie i wydawanie podręczników szkolnych. Onufry Kopczyński napisał wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki- Gramatykę języka polskiego.