Cele i zasady GATT – Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu

Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu powołany został w celu zliberalizowania handlu międzynarodowego, jednakże bez dążenia do utworzenia całkowicie wolnego handlu. Preambuła układu przedstawia główne jego założenia, a są to m.in. podniesienie standardu życia, zapewnienie pełnego zatrudnienia, znaczny i stały wzrost dochodów realnych i efektywnego popytu, pełne wykorzystanie zasobów światowych oraz rozwój produkcji i wymiany dóbr (Hoekman, Kostecki  2011). Cele te zostaną osiągnięte przede wszystkim dzięki wyeliminowaniu dyskryminacji panującej
w handlu, a także dzięki wzajemnym porozumieniom, których następstwem będzie obniżka ceł i zniesienie innych barier handlowych (Białowąs 2006).

GATT swą działalność skupiało głównie wokół negocjacji w sprawie obniżki ceł, rozstrzygania sporów handlowych, co z kolei poprzedzane było wnikliwą oceną sytuacji panującej w handlu światowym i poszukiwaniem efektywnych rozwiązań (Pawlak, Malkowski 2006).

Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu zawiera preambułę oraz 38. artykułów (Polska w WTO… 2002). Pierwsza część układu to Artykuł I i II, czyli teksty zasadnicze, obowiązujące w pełni, niezbędne dla funkcjonowania układu. Obejmują klauzulę najwyższego uprzywilejowania, a także listy zobowiązań (Michałek 2002).

Druga część, czyli artykuły od III do XXIII, ma już nieco innych charakter. Zawiera klauzulę narodową, a także reguluje przepisy dotyczące stosowania środków pozataryfowych (Od GATT do WTO… 1995). Obowiązująca tzw. klauzula dziadka umożliwiała członkom przystępującym do GATT utrzymanie ich państwowych przepisów handlowych, w przypadku ich odmienności od uregulowań drugiej części. Z jednej strony, zachęciło to nowe państwa do udziału w GATT, z drugiej jednak, różnice w przepisach handlowych poszczególnych krajów dostarczyły mnóstwo problemów.

W części trzeciej znajdują się Artykuły od XXIX do XXXV, które również obowiązywały w pełni. Obejmowała ona wszelkie zagadnienia proceduralne, regulowała system udzielonych koncesji oraz niektóre odstępstwa od zasad GATT.

Część czwarta, czyli Artykuły od XXXVI do XXXVIII, powstała dopiero w 1965 r. w wyniku nacisku krajów rozwijających się. Na jej podstawie, otrzymały one specjalne uprawnienia w sferze handlu (Bartoszewicz 1988).

Treść układu sformułowana została na podstawie kilku zasad, na których opiera się GATT. Pierwsza z nich to Klauzula Najwyższego Uprzywilejowania (KNU), będąca wyrazem dążenia do niedyskryminacji i równego traktowania między stronami. Wedle tej zasady, żaden partner handlowy nie mógł przyznać szczególnych korzyści tylko jednej stronie, gdyż automatycznie wszyscy partnerzy zyskiwali do nich jednakowe prawa (Skrzypczyńska 2010). Innymi słowy, w przypadku uzgodnienia redukcji ceł między dwoma krajami, natychmiastowo obniżka ta rozszerzała się na pozostałe państwa członkowskie GATT. Miało to szczególne znaczenie dla krajów słabszych i mniejszych, które zyskiwały dzięki negocjacjom innych narodów (Pawlak, Malkowski 2006). Jedynym odstępstwem od tej zasady, zgodnie z art. XXIV były tzw. regionalne ugrupowania integracyjne – strefa wolnego handlu, unia celna, których członkowie otrzymując jakieś odstępstwa, nie przenosili ich na kraje trzecie (Puślecki 2011).

Kolejną główną zasadą GATT jest klauzula narodowa (art. III), która podobnie jak KNU daje podwaliny niedyskryminacji. Na jej podstawie, produkty importowane po przekroczeniu granicy powinny być traktowane tak samo jak produkty krajowe.  Oznacza to, że na towary importowane zakazuje się stosowania wyższych obciążeń podatkowych i innych wymogów w stosunku do obciążeń nakładanych na dobra krajowe. Przykładem jest nałożenie wyższych podatków na samochód importowany niż samochód produkcji krajowej (Pawlak, Malkowski 2006).

Trzecią zasadą GATT jest zasada wzajemności, inaczej zwana zasadą korzyści i ustępstw, która stanowiła swoiste uzupełnienie KNU. Według tej reguły: żaden Członek GATT nie był zobowiązany do redukcji swych stawek celnych lub też do udzielenia innych koncesji bez uzyskania wzajemnych ustępstw od partnera (Polska w WTO… 2002). W przypadku chęci przystąpienia danego kraju do GATT, musiał on najpierw udzielić koncesji celnych „starym” członkom układu. Po zakończeniu rokowań, nowy członek zyskiwał ustępstwa nadane sobie wcześniej przez wszystkie strony GATT (Pawlak, Malkowski 2006).

Ostatnia główna zasada układu brzmi – cło jako podstawowy instrument interwencji państw. Członkowie GATT uznali stawki celne za najlepsze narzędzie interwencyjne w handlu, które wpływając w sposób przejrzysty na popyt i cenę, nie naruszają mechanizmów rynkowych (Polska w WTO… 2002). Dopuszczalnym odstępstwem od tej zasady, na mocy Artykułu XIX było stosowanie ograniczeń ilościowych, mających na celu ochronę krajowego rynku przed zbyt szybko rosnącym importem (Skrzypczyńska 2010).

Wymienione wyżej zasady ograniczały w jakiś sposób suwerenność formowania stosunków handlowych z partnerami, jednakże dostarczały wymiernych korzyści. Rynki zagraniczne stały się bardziej dostępne, znacznie zmniejszyło się ryzyko zawierania transakcji. Wszystko to przyczyniało się do rozwoju handlu. Istniały też specjalne procedury w razie łamania zasad GATT lub konfliktów między stronami.