Adam Mickiewicz – Dziady cz. III – Ciemiężeni i ciemiężnicy – martyrologia narodu polskiego

Bezpośrednim bodźcem do napisania III cz. Dziadów był upadek powstania listopadowego. Adam Mickiewicz sam nie brał w nim udziału, był patriotą, który piórem służył  nieszczęśliwej ojczyźnie. W utworze opisał wydarzenia wcześniejsze, w których uczestniczył, związane z procesem filomatów. Ukazał w nim martyrologię – męczeństwo narodu polskiego, jakie spadły na zrzeszoną w tajnych związkach młodzież litewską i polską.

Dramat swój zadedykował poeta bojownikom o wolność, zmarłym przyjaciołom, m.in.: Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kołakowskiemu i wszystkim, co oddali życie za miłość ku ojczyźnie. W Dedykacji Adam Mickiewicz nazywa ich Narodowej Sprawy Męczennikami.

O martyrologii Polaków poeta nawiązuje już w swojej Przedmowie, gdzie represje wobec młodzieży wileńskiej porównuje do biblijnej rzezi niewiniątek, wówczas gdy Herod wydał rozkaz zgładzić Chrystusa.

Akcja I sceny rozgrywa się w celi Konrada, w klasztorze bazylianów, zamienionym wówczas na więzienie.

Grupa więźniów pozbawionych wolności przez carską tajną policję spotyka się w wieczór wigilijny i dzieli się wspomnieniami. Wśród nich są głównie filomaci i filareci. Rozmawiają o bestialskich prześladowaniach, o nieprawych sposobach więzienia bez przedstawienia dowodów winy, a także o metodach, jakie policja stosuje w czasie śledztwa.

Uwięziony Jan Sobolewski opowiada historię o swoim przyjacielu Janczewskim, który wzruszył go szlachetną i patriotyczną postawą. Podczas wywózki na Syberię, pomimo cierpienia i bólu zachowywał się dumnie i z honorem. Nie zważając na krępujące go kajdany, podniósł rękę do góry i trzykrotnie mocnym głosem zawołał Jeszcze Polska nie zginęła.

Sobolewski wspomina także Wasilewskiego, skatowanego okrutnie w czasie śledztwa, że nie był w stanie dojść o własnych siłach do mającej wywieźć go na Syberię kibitki, spadł od razu z pierwszego stopnia. Opis Wasilewskiego z rozkrzyżowanymi rękami sugeruje analogię między męką Chrystusa na krzyżu a cierpieniem narodu polskiego.

Z kolei w scenie VII w salonie warszawskim Adolf opowiada o męczeństwie Cichowskiego. W krótkim czasie po ślubie został aresztowany przez Rosjan i był strasznie torturowany w czasie długotrwałego śledztwa. Po powrocie do domu nigdy już nie wrócił do równowagi psychicznej, bał się wszystkiego, nie chciał opowiadać co przeżył. Jego wygląd zewnętrzny także bardzo się zmienił – był opuchnięty od złego jedzenia i wilgoci panującej w więzieniu, blady, pokryty zmarszczkami i mimo młodego wieku całkowicie wyłysiał. Adolf kończąc swe opowiadanie płakał nad losem Cichowskiego.

Obok licznych relacji o męczeństwie Polaków przez cały utwór przewija się wątek Rollisona. Był on uczniem wileńskiego gimnazjum. Pomimo tortur podczas śledztwa nie wydał nikogo z przyjaciół. W szczególnie dramatycznej scenie Balu u senatora pojawia się oszalała z bólu matka chłopca, by błagać Nowosilcowa o łaskę dla jedynego syna, który już rok trzymany jest w więzieniu o chlebie i wodzie. O litość prosi także pannę towarzyszącą senatorowi. Właśnie w tej scenie postać Nowosilcowa nabiera cech odrażających. Składa obłudną obietnicę matce, iż rychło zajmie się sprawą jej syna, a tak naprawdę wydał rozkaz wypchnięcia chłopca z okna, pozorując samobójstwo.

Rollisonowa budzi współczucie nawet najbardziej zagorzałych zwolenników polityki cara, a jej opowieść o synu, który w perfidny sposób został pozbawiony życia na polecenie Senatora skłania do gniewu, buntu a jednocześnie powoduje przerażenie jego okrucieństwem. Nieszczęśliwa matka, która utraciła największy skarb swego życia rzuca przekleństwa na Nowosilcowa, zbryzganego krwią tylu młodych ludzi.

Przytoczone tu przykłady doskonale potwierdzają tezę o przedstawieniu przez Adama Mickiewicza w III cz. Dziadów wizji martyrologii narodu polskiego. Informują czytelnika w jaki okrutny sposób ciemiężyciele tępili wszelkie przejawy patriotyzmu, którego nosicielami była w przeważającej mierze młodzież.