Józio, główny bohater powieści Witolda Gombrowicza Ferdydurke początkowo poddaje się rozmaitym manipulacjom profesora Pimki, procesowi upupienia. Przyjmuje rolę ucznia w szkole, nie potrafi przeciwstawić się silniejszej osobowości Pimki.
Następnie zamieszkuje u Młodziaków, rodziny niezwykle nowoczesnej, gdzie przyjmuje rolę narzuconą mu przez profesora – on staroświecki młodzieniec zakochany w nowoczesnej córce gospodarzy. Trudno mu jednak zdobyć sympatię Zuty, zwłaszcza, że za sprawą Pimki jest odbierany przez Młodziaków jako stary malutki. Zuta usiłuje narzucić mu swą formę.
By uciec przed formą, Józio stara się zniszczyć nowoczesność Młodziaków, która była ich więzieniem i zmusić do wyjścia z formy. Udaje mu się zdemaskować fałsz i obłudę Młodziaków, a także profesora Pimki. Ucieka z obu tych środowisk i wraz ze szkolnym kolegą Miętusem udaje się na wieś, do dworu krewnych Hurleckich. Lecz i tam nie znajduje spokoju, jak się okazuje ziemiański dworek to siedlisko najbardziej konserwatywnej formy, której nie jest w stanie przełamać nawet próba bratania się Miętusa z parobkiem. Gdy porwał Zosię Hurleckich wydawało mu się, że w końcu stanie się dojrzałym mężczyzną, będzie miał kontrolę nad własnym życiem i w ten sposób wyzwoli się z formy. Ucieka z Zosią, ale i ta ucieczka przed formą okazuje się daremna. Zosia, znakomicie wcieliła się w rolę uprowadzonej kochanki, on z kolei zaczyna przeżywać męki wysłuchiwania zakochanej w nim panny. Chce, by zjawił się ktoś, kto uwolni go z tej roli. Szybko bowiem uświadomił sobie, że uwalniając się z jednej formy, wpadamy w drugą.