Geneza Pana Tadeusza Mickiewicza została wyjaśniona przez samego poetę w Epilogu. Praca na utworem miała być dla Mickiewicz ucieczką od intryg i gwałtownych sporów, jakie dzieliły polską emigrację polistopadową. Wyraża szczery żal, że nie wziął udziału w powstaniu: Biada nam zbiegi, żeśmy w czas morowy Lękliwie nieśli za granicę głowy.
Pan Tadeusz wyrósł z doświadczenia i obserwacji poety, poczynionych przez niego w Paryżu. Polakom na emigracji żyło się bardzo ciężko, tym bardziej, że Francuzi nie udzielali im żadnej pomocy. Pierwsze księgi Mickiewicz pisał ogarnięty nadzieją na bliskie polityczne przeobrażenia w Europie. Chciał dodać otuchy Polakom, aby wierzyli, że nadejdzie wolność, tak jak po zimie nastaje wiosna, tak więc i po okresie niewoli przyjdzie okres wyzwolenia.
Pragnął, aby rodacy nie zapomnieli o swoim kraju, chciał być choć myślami przy ojczyźnie. Jego nadzieje na przyszłe wyzwolenie Litwy i powrotu do kraju, związane były z kompanią napoleońską 1812 r. oraz z wkraczaniem wojsk polskich na Litwę.
Pan Tadeusz jest także wyrazem nostalgii autora za ziemią lat dziennych. Pokazał, że krainą, w której panowało szczęście była Litwa, gdzie wszyscy ze sobą żyli w zgodzie, gdzie Soplicowo staje się centrum polszczyzny, to także rozstanie z zamkniętą już epoką Polski szlacheckiej. Najpełniejszym i najbardziej wzruszającym wyrazem tęsknoty jest Inwokacja rozpoczynająca się od słów: Litwo! Ojczyzno moja!…. Poeta zwraca się do swej Ojczyzny, niegdyś bowiem istniała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Sam wyemigrował i teraz dręczy go tęsknota za ojczyzną. Opisuje swój kraj i dzięki temu może namalować jej obraz, przypomnieć jej szczegóły, trochę w ten sposób zniwelować tęsknotę.
Pan Tadeusz powstawał w latach 1832-34, wydany został w 1834 r. w Paryżu. Akcja utworu rozgrywa się na Litwie w szlacheckim dworku Sędziego w Soplicowie, w zrujnowanym zamku Horeszków oraz w szlacheckim zaścianki w Dobrzynie. Czas akcji obejmuje okres od lata 1811 r. (ks. I-X) oraz wiosnę 1812 r. w ciągu jednej nocy i dnia (ks. XI-XII). Retrospekcje, czyli przypomnienia obejmują lata 1791-1795. Tłem historycznym jest kampania napoleońska roku 1812.
W Panu Tadeuszu wyróżnić można trzy zasadnicze wątki, splatające się ze sobą uzupełniające się wzajemnie. Jednym z nich jest wątek miłosny, ukazujący budzenie się i rozkwit uczucia między Tadeuszem i Zosią. Drugi to awanturniczy wątek sporu o zamek między Sędzią a Hrabią, zakończony zajazdem. Trzeci wątek obejmuje działalność księdza Robaka.
Zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej skupione jest wokół postaci Napoleona. Adam Mickiewicz wiedział już, że Napoleon nie spełnił żadnych oczekiwań Polaków, a mimo to nie próbuje obalić jego mitu w polskim społeczeństwie. Jedynie Maciej Dobrzyński jest krytycznie ustosunkowany do francuskiego wodza.