Przyjmuje się, że miasto-państwo najwcześniej wykształciło się w Sparcie u schyłku IV w. Jej rdzenne terytorium stanowiła Lakonia położona w połud.-wsch. części Peloponez. W VIII i VII w. p.n.e. Spartanie podbili połud.-zach. część Peloponezu – Mesenię. Miejscową ludność przekształcono w chłopów – helotów.
Oprócz helotów ludność niepełnoprawną stanowili periojkowie. Pełnymi obywatelami byli Spartiaci, których obowiązkiem była służba wojskowa. Każdy Spartiata przechodził specyficzne wychowanie. Od 7 roku życia chłopcy rozpoczynali szkolenie, które trwało aż do osiągnięcia dorosłości. Dopiero 30-letni mężczyzna mógł wrócić do rodziny. Nacisk kładziono na sprawność fizyczną, sztukę władania bronią, umiejętność walki, zachowanie w szyku.
Państwem rządzili dwa dziedziczni królowie, którzy przy swoim boku mieli radę starszych – geruzję (28 członków). Formalnie władza należała do zgromadzenia ludowego (wszyscy hoplici). W skład eforów wchodziło 5 Spartiatów, wybieranych na okres 1 roku. Kontrolowali oni wszystkie instytucje, urzędy i całość życia publicznego w Sparcie.
Starożytna Sparta, mimo formalnej władzy, była państwem oligarchicznym, tzn. takim, w którym władzę sprawowały nieliczne rody arystokratyczne.
W Sparcie również ustniał ustrój totalitarny. Aby zapanować nad ludnością podbitą wprowadzano terror.
Ważną rolę w tym państwie odgrywała kobieta, która podczas nieobecności męża zajmowała się gospodarstwem domowym. Musiała być też przygotowana na ewentualny bunt helotów.