Stefan Żeromski – Przedwiośnie – streszczenie

Akcja powieści Stefana Żeromskiego Przedwiośnie rozpoczyna się w 1914 r. w momencie wybuchu I wojny światowej. Obejmuje lata rewolucji lutowej i październikowej, wojnę polsko-bolszewicką 1920. Rozgrywa się w Rosji (Baku, Moskwa, Charków), a następnie w Polsce (Warszawa, Nawłoć, Chłodek). Na tle życia Cezarego Baryki Żeromski przedstawia historię Europy oraz trudne początki odbudowy polskości, w niepodległej ojczyźnie. 

Głównym bohaterem powieści jest Cezary Baryka, urodzony w Baku około 1900 r., gdzie spędził dzieciństwo i młodość. Ojciec jego Seweryn pracował jako urzędnik w przemyśle naftowym, zaś matka Jadwiga zajmowała się wychowywaniem syna – jedynaka. Zamożni rodzice nie szczędzili pieniędzy na prywatnych nauczycieli i korepetytorów. Seweryn Baryka był gorącym patriotą, o czym świadczy przechowywany w domu, jak najświętszy skarb, pamiętnik dziadka Kalista, uczestnika powstania listopadowego.

Wspaniałe lata beztroskiego życia młodego Baryka przerywa I wojna światowa, Seweryn zostaje wcielony do armii rosyjskiej, skąd jako dezerter przedostaje się do Legionów Piłsudskiego. Cezary wraz z matką zostają w Baku, aby przeżyć cały koszmar rewolucji. Cezary początkowo jest zafascynowany ideologią bolszewicką i rewolucją komunistyczną, gorąco popiera nowe hasła. Opuszcza się w nauce, a następnie przestaje uczęszczać do szkoły po celowym znieważeniu dyrektora. Chętnie bierze udział w ulicznych zgromadzeniach, na których ku radości tłumu, wiesza się kukły carów, dostojników państwowych, a nawet samego Piłsudskiego.

Trudne chwile przeżywa też Barykowa, na którą spadł cały ciężar obowiązków domowych. Z narażeniem życia ukrywa część rodzinnego skarbu przewidując, że Cezary jako gorący zwolennik rewolucji, zgodnie z nakazem jest skłonny oddać go władzom. Bezgranicznie poświęca się synowi, jeździ na wieś po mąkę, aby jedynak miał co jeść, gotuje, pierze, sprząta. Codziennie z Cezarym chodzą do portu w nadziei, że kiedyś spotkają powracającego Seweryna. Pewnego dnia Barykowa spotyka w porcie księżną Szczerbatow Mamajew z córkami i udziela im schronienia w swoim domu. Niespodziewana rewizja powoduje, że zostaje aresztowana i skazana na roboty publiczne, które okazały się ponad jej siły.

Aresztowanie i śmierć matki skłaniają Cezarego do refleksji nad słusznością idei bolszewickiej. Zmuszony przez władze do grzebania trupów uświadomił mu koszmar rewolucji, obserwując trupa młodej i pięknej Ormianki, która była jedną z niewinnych ofiar rzezi, jakie miały miejsce w Baku.

Z tego koszmaru wyrwał go ojciec i za jego namową wyruszyli w drogę powrotną do wolnej ojczyzny. W czasie długiej i uciążliwej podróży Seweryn opowiadał synowi o szklanych domach, jakie budowane są w Polsce z inicjatywy ich krewnego, inżyniera Baryki. Domy ze szkła są czyste, ciepłe i przytulne, łatwo utrzymać w nich higienę dzięki kanalizacji. Dzięki masowej produkcji domy ze szkła będą tanie i dostępne dla każdego.

Po przekroczeniu granicy Cezary skonfrontował rzeczywistość z opowieściami rodziców. Przekonał się, że szklane domy były wytworem wyobraźni chorego ojca, który nie przeżył ciężkich warunków podróży. Po przybyciu do Warszawy Baryka udaje się do znajomego rodziców Szymona Gajowca, urzędnika w Ministerstwie Skarbu, który pomaga mu się urządzić w stolicy. Zgodnie z życzeniem rodziców rozpoczyna studia medyczne. Wkrótce jednak wybucha wojna polsko-bolszewicka i Cezary z zapałem bierze w niej udział.

Na froncie poznał Hipolita Wielosławskiego, bogatego ziemianina, który zaprosił go do Nawłoci. Tutaj obserwuje lekkomyślne życie ziemiaństwa, upływające wśród zabaw, spotkań towarzyskich, polowań i pikników. W czasie pobytu w Nawłoci nawiązuje romans z piękną właścicielką sąsiedniego majątku, Laurą Kościeniecką, który zakończył się nieszczęśliwie w powodu awantury z jej narzeczonym Barwickim. Jednocześnie w Cezarym kochały się dwie panny: Wanda Okszyńska oraz Karolina Szarłatowiczówna, cioteczna siostra Hipolita. Początkowo fascynuje go beztroska i piękno wiejskiego życia. Ale wkrótce sielankowe życie w Nawłoci zostaje zakłócone śmiercią Karoliny, którą najprawdopodobniej otruła zazdrosna o Cezarego Wanda, zakochana w nim bez wzajemności. Baryka nie czuł się winny, zwłaszcza, że miłość do Laury uczyniła go obojętnym na westchnienia obu panien.

W tej sytuacji bohater musi opuścić gościnny dwór w Nawłoci i tymczasowo przenieść się do folwarku na Chłodku. Tu ma też możliwość zobaczyć w jakich warunkach żyją chłopi, w zwłaszcza komornicy, czyli chłopi nie posiadający własnej ziemi i zamieszkujący w komórkach, u nieco zamożniejszych gospodarzy. Ludzie ci byli najmowani do najcięższych robót, dzieci ich często umierały z niedożywienia i braku higieny opieki lekarskiej. Baryka widzi ogromny kontrast w obrazie chłopów i komorników a życiem arystokracji.

Po kilku tygodniach pobytu na Chłodku Cezary powraca do Warszawy, by dokonać wyboru własnej drogi życiowej, która byłaby jednocześnie służbą dla ojczyzny. Jest pod wpływem dwóch osób, które reprezentują przeciwstawne idee. Odrzuca propozycje odbudowy polskości Szymona Gajowca, zwolennika powolnych reform i działań. Także jest przeciwny rewolucji komunistycznej, popieranej przez kolegę uniwersyteckiego Antoniego Lulka, pamiętając koszmar z Baku.

Cezarego drażni agitacyjna napastliwość Lulka, a także jego wygląd i zachowanie. Kaszlący, cherlawy i zaniedbany budzi odrazę. Atakuje nowo powstałe młode państwo polskie, pisze do pracy zagranicznej artykuły szkalujące Polskę, cieszą go wszelkie niepowodzenia i potknięcia rządu.

Pewnego dnia Antoni zabiera go na tajne zebranie komunistów, gdzie dowiaduje się Cezary w jakich warunkach żyją robotnicy oraz jakie represje władze stosują wobec działaczy proletariackich. Klasa robotnicza żyje w straszliwej nędzy i biedzie, pragnie zdobyć władzę na drodze rewolucji i zlikwidować wszelki wyzysk człowieka przez człowieka.

Rozczarowany metodami sprawowania władzy przez rząd, w geście buntu i rozpaczy Cezary Baryka przyłącza się do manifestacji robotników maszerujących na Belweder.